ملالی موسی نظام
کار ساختمان قصر نهایت زیبا و با شکوه دارالامان همانطوریکه از اسم آن استنباط میگردد در عصر مترقی اعلیحضرت شاه امان الله تهداب گزاری گردید، طوریکه شاه ترقی خواه این بنای بینظیر را به منظور انکشاف شهر نو کابل در آن منطقه که عبارت از حوالی «چهار دهی» باشد در سال ۱۹۲۰ میلادی – ۱۲۹۹ هجری شمسی آغاز نمود. نقشهٔ این شهر جدید همچنان از جانب مهندسین فرانسوی زیر کار قرار گرفت که در همان زمان صد ها جریب زمین را احتواء می نمود.
خود بنای قصر ذریعۀ سرمهندس ماهر آلمانی به نام«والتر هارتن» طرح گردید و تعداد زیادی از معماران و اهل کسبۀ کشور نیز که سوابق و مهارت در تعمیرات داشتند، بصورت یک مجموعۀ فعال برای کار در ساختمان قصر استخدام گردیدند. در پهلوی چنین عمل پسندیده ای، تعداد 700 نفر از جوانان مکاتب تحت تعلیمات عملی و نظری خاص
«ویلیام هارتن» و دیگر مهندسین آلمانی برای مدت 6 ماه قرار گرفتند و بعد از آن برای کار و آموزش های بعدی در تیم ساختمانی پذیرفته شدند.
مشاهده میگردد که با موجودیت شاه جوان و ترقی خواه، چگونه در پهلوی تعمیر این بنای با شکوه اولاد معارف در کمال دقت و توجه برای آیندۀ خود و مملکت در امور مهندسی و تعمیرات تربیۀ عملی و نظری میگردیدند، که بدون شک از نقطۀ نظر کیفیت استخدام و آموزش اصول جدید تعمیرات کمک بزرگی محسوب میگردید.
کار این بنای باشکوه با تهیۀ دقیق نقشه برداری و از نگاه تحقیق محل ساختمان، نوعیت خاک و تحقیقات اساسی جیولوجیکی، به همکاری تیم آلمانی و افغانی و با استفاده از مواد تعمیراتی داخلی و قسماً وارداتی آغاز گردید.
تصویری از قصر باشکوه دار الامان مظهر عصر مترقی امانی و شاه مدبر آن، قبل از تخریب در دهۀ 90 م
کار و تعمیر قصر باشکوه دار الامان با ساحۀ ۵۴۰۰ متر مربع بصورت سه طبقه با جد و جهد معماران لایق افغان و تیم ماهر مهندسان آلمانی تا سال 1306 هجری شمسی (۷۲۹۱م) تقریباً به پایۀ تکمیل رسید؛ در حالیکه تا اخیر دورۀ امانیه ۱۹۲۹ هنوز هم قسمت هایی باید بسر می رسید.
افسوس که با سقوط آن عصر مترقی و آرزوی های زیادی که برای آبادانی واعتلای شاه ترقی خواه و روشنفکر آن برای سرزمین خویش در پلان داشت، مملکت تا سال های زیادی آن جنبش و نو آوری ها را تجربه ننمود.
تصویری از خط ریل بین کابل و دارالامان – از نو آوری های عصر امانیه
قصر دارالامان نه تنها از نگاه مهندسی جدید و عصری آندوره منحصر به فرد بود، بلکه در استفاده از مواد تعمیراتی از قبیل سنگ، چونه سمنت وغیره و نحوۀ استعمال آن مواد در قسمت های گوناگون قصر باید به مهارت معماران، نجاران و اهل کسبۀ لایقی که از خود اجتماع افغانی سهم گرفته بودند لبیک گفت که در اکثر قسمت ها آنقدر لیاقت و نو آوری ها در پوشش ها و ظرافت کاری های چوب کاری و مرمر و امثال آن بکار رفته بود که سالون های چهار اطراف آن بناء با شکوه را خاصیت خاص و بینظیری میبخشید. درین قصر برای بار اول سنگ مخصوص معروف به «قلمکار چهل ستون» که باید از مسافتی انتقال می یافت بصورت نهایت زیبا و با ظرافت خاص بکار گرفته شد. برای انتقال سنگ مذکور خط آهنی تعبیه گردید که سنگ را از کوه چهل ستون که بدست می آمد به محل کار انتقال میداد. این همان خط ریلی بود که دارالامان به کابل را هم بهم وصل مینمود و مظهر نو آوری و پیشرفت صنعتی آنعصر درخشان به شمار میرفت.
این ساختمان بزرگ در حقیقت اولین بنائیست در افغانستان با سیستم جدید مرکز گرمی، که با استفاده از ذغال فعال میگردید. همچنان که آب جاری از چشمۀ «چشمۀ چونغر» واقع در قلعۀ قاضی برای استفادۀ تمام عمارت در آن نل دوانی شده بود.
این عمارت با شکوه دارای ۱۵۰ اطاق گوناگون بود که در منزل بالا و برج سمت سرک عمومی دفتر شاه امان الله و دارالتحریر شاهی و وزارت دربار قرار داشت. در منازل دیگر اکثر وزارت خانه های مختلفه تعیین شده و به تدریج دفاتر دولتی هر یک جایگاه خود را داشتند. یکی از بهترین قسمت های قصر که اطاق بزرگ بیضوی در طبقۀ سوم بود برای پارلمان اختصاص داده شده بود که هنر مهندسی و کنده کاری و هنر چوبکاری، پلاستر کاری و مرمر کاری بینظیری در آن به کار رفته بود.
کار ساختمانی قصر دارالامان که بصورت وسیعی ماهران اصول مهندسی و عمرانی خارجی و داخلی را
به بخود جلب نموده بود، در حقیقت سبب گردید که شیوۀ کار تعمیراتی در کابل و اطراف بصورت مدرن و جدیدی آغاز گردد و تعداد زیادی بنا هایی که بعد تر ساخته شد، دقیقاً در تقلید از آن با مواد و ساختمان عصری بنا یافتند.
در زمرۀ تعمیرات جدید یکی قوماندانی قوای مرکز در تپۀ تاج بیگ و دیگری ساختمان پل آرتن بود. البته برای سهولت رفت و آمد سرک بزرگ دارالامان تا مسجد شاه دوشمیره هم با مهندسی آلمان ها بصورت اساسی طرح و تعمیر گردید. حتی موزیم کابل و پوسته خانه مرکزی همچنان از یادگار های همان عصر مترقی میباشد، که سال های سال به خاطر دقت و توجه در ساختمان آنان، بصورت پایدار دوام نمودند.
یکی از تصامیم مهم دران عصر پلان اساسی طرح شهر بود که برای آغاز کار آن نه تنها پرسونل فنی تربیت و کار آموزی میگردیدند، بلکه شعبات و مراکز مهندسی، نجاری، حجاری و دیگر اصول صنایع ساختمانی تشکیل گردید.
کار ساختمانی قصر دار الامان گرچه تا زمان ختم سلطنت اعلیحضرت شاه امان الله بکلی تکمیل نگردید، ولی با آنهم تخمین میگردد، که در حدود 25 ملیون افغانی مصارف برداشت.
بعد از آغاز دورۀ جدید یعنی عصر نادر شاهی، قصر دار الامان که علاقمندی برای استعمال اسم آن موجود هم نبود، برای امور مختلفۀ اداری مورد استفاده قرار گرفت؛ طوریکه در عصر سلطنت محمد نادر خان پوهنځی طب و لیلیۀ آن در آنجا قرار داشت و قسمتی از اطاق های فراوان آن برای ذخیرۀ گدام کشمش استفاده شد.
در عصر اعلیحضرت محمد ظاهر شاه و صدارت سردار محمد داوود، از قصر دار الامان برای وزارت های فواعد عامه و وزارت مالیه استفاده به عمل آمد، که بعد تر وزارت مالیه به تعمیر جدیدی نقل نمود ولی قبل از آن در سال 1347هجری شمسی (1968م)حریق بزرگی در قصر صورت گرفت که خسارات بسیاری بار آورد، چنانچه سیستم آبرسانی، مرکز گرمی، تشکیلات برق و تزئینات هنرمندانه و زیبای قصر مخصوصاً در طبقۀ سوم ویران شده و صدمۀ زیادی دید.
در سال 1350هجری شمسی ستره محکمه به قصر دارالامان جاگزین گردید و تعمیرات و ترمیمات زیادی توسط وزارت فوائد عامه و شعبۀ «مؤسسۀ بنایی» در ساختمان مذکور صورت گرفت و در پایان کار 48 سالون، 80 اتاق دفتر، 22 تشناب عصری، یک کتابخانۀ بزرگ و کافه تیریای عصری همه تکمیل گردیدند.
در سال 1353هجری شمسی قصر مورد استفاده و کار وزارت عدلیه قرار گرفت. بعد از کودتای منحوس ثور قصر بار ها تا حدی تخریب و ترمیم گردید؛ مثلاً در زمان تجاوز شوروی به افغانستان و زمان کودتای شهنواز تنی.
متأسفانه این بنای با شکوه یکبار دیگر در عصر جنگ های کابل و جنگ های خونین داخلی، مورد راکت پرانی های تنظیم های بی مروت جهادی قرار گرفت و اکثراً بدون در نظرداشت غیر نظامیان و اهالی منطقه، بین جنگ های ددمنشانۀ احمد شاه مسعود و گلبدین حکمتیار، مورد راکت و سلاح آتش زا واقع شد. دقیقاً چون مرکز قوای حکمتیار در چهار آسیاب بود و مسعود برای حملات خود از استعمال هیچ نوع وسیلۀ جنگی آتشزا و مخرب به آن استقامت و سمت دریغ نمی نمود درحقیقت «عملاً» قصر زیبای دارالامان از جانب مسعود – ربانی و دولت بر حال جمیعت – ائتلاف شمال مورد تخریب و انهدام قرار گرفت.
ویرانه های این قصر باشکوه تاریخی که اگر دیوار های آن صدا میداشتند و حوادث و حکایات زیادی را بیان مینمودند، آنقدر غم انگیز میبودند که تأثر و تأسف هر بیننده و هموطنی را تحریک مینمود.
خوشبختانه این بنای مجلل و ارزشمند در سال ۱۳۹۸ هجری شمسی به مناسب صدمین سالگرد استراد استقلال افغانستان بازسازی و یکبار دیگر با شکوه و جلال سر افراشته شد. این قصر مظهر تأریخ یک عصر بینظیر و مترقی بوده و به نام یک شاه و رهبر نهایت مدبر و وطن پرست همیشه یاد میگردد، که آرزوی خدمت و تعالی و انکشاف افغانستان را داشت.
شایسته است که قدامت و موجودیت این بنای عالی برای نسل های افغانستان آموزنده و قابل افتخار باقی بماند تا بالاخره آگاهی حاصل گردد که از آغاز تا انتهای این عمارت باشکوه که در جریان اعمار آن چه پلان های عام المنفعه و چه آموزش و مطالعاتی بوجود آمد، طوریکه در چنان عصری عدۀ زیادی از معماران، مهندسان، هنرمندان و اهل کسبه را در پهلوی شاگردان به کار و آموزش گماشت.
