دورنمای شکل گیری سیاست آب در منطقه و جایگاه افغانستان در آن
ارزش آب در آیندهٔ نزدیک بیشتر از طلا و تیل خواهد بود.
دسترسی و تقسیم منابع آب – میتواند به بزرگترین معضله در حوزه آسیای مرکزی مبدل گردد. ارزیابی های مسلکی کارشناسان و دانشمندان مسایل آب نشان میدهد،که منازعات آینده میان دولت ها نه از بابت مطالبات اراضی، نه بخاطر دسترسی و کنترول بالای سایر منابع طبیعی، بلکه عمدتاً روی حل مسایل مربوط به آب و تقسیم آن متمرکز خواهد بود.
در حال حاضر، دورنمای کاهش وکمبودی منابع آب در حوزه آسیای مرکزی، یکی از عوامل اساسی بطی شدن توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور های منطقه میباشد. افزایش روز افزون مصرف آب، منجمله به هدف آب رسانی به مراکز صنعتی، انرژی و سایر سکتور های اقتصادی هر چه بیشتر باعث رقابت های پنهان و آشکار میان کشور های منطقه میگردد. این در حالیست که مشکل آبیاری زمین های حاصلخیز نیز به مثابهٔ یکی از مشکلات اساسی و جدی باقی مانده است.
به قول محققين «سازمان اقتصادی یوروآسیا» در حال حاضر، مصرف مقدار آب در حوزه مورد بحث، ٩٠ در صد حجم تمام دریا های موجود در این حوزه را تشکیل میدهد. موازی با افزایش اجتناب ناپذیر نیازمندی ها به آب و تقسیم عادلانه آن، تأمین مواد خوراکه و امنیت منابع انرژی بالا میرود و باعث افزایش تشنج میان دولت های منطقه میگردد.
طوریکه در فوق اشاره شد، کمبود منابع آب، یکی از عوامل کلیدی و ساختاری در بطی شدن توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور های آسیای مرکزی و افغانستان میباشد.
بر اساس یافته های این سازمان در حال حاضر، کمبود آب بیشتر از همه در عرصه زراعت محسوس بوده و متدرجاً سایر عرصه های اقتصادی – اجتماعی را نیز احتوا خواهد نمود.
عامل جدی دیگری که مانع توسعه ساختار های بنیادی اقتصادی میگردد، کهنه گی و فرسوده گی تمام وسايل و تجهیزات آبرسانی در کشور های منطقه است. ظرفیت ها، وسايل و ساختار های تخنیکی در این سکتور حداقل ٥٠ سال است،که تجدید و ترمیم اساسی نشده و عصری نگردیده اند. برای توسعه و عصری سازی زیر بناه های آبرسانی هیچگونه سرمایه گذاری هدفمند صورت نگرفته است. این وضعیت باعث آن شده که مقدار زیاد آب به هدر برود.
افزون بر آن، استفاده نادرست و بی برنامه از آب و زمین ها باعث گردیده که اراضی زیادی، به شمول حداقل ٥٠ در صد زمین های بکر و بایر در منطقه آلوده شود. خطر آن نیز وجود دارد که عده ای باشندگان حوزه آسیای مرکزی که عمدتا زراعت پيشه و مالدار اند با گذشت زمان به لومپن های سرگردان تبدیل گردند و شکار تبلیغات گروه های گوناگون شبهه نظامی افراطی شوند..
کانال های آبرسانی عامل دیگریست که نگرانی جدی متخصصین را به بار آورده است. به قول آگاهان امور، ٤٠ در صد آب های ظاهرا کانالیزه شده، عملاً به بیراهه میرود.
متخصصین سازمان اقتصادی یوروآسیا یک سلسله اقدامات را برای حفظ زمین های حاصلخیز و همچنان صرفه جوئی از آب پیشنهاد مینمایند،که اجزای مهم آن قرار ذیل اند:
س کنسورسیوم بین المللی آب و انرژی
عصری سازی زیر بنا ها، ساختارها و تجهیزات آبرسانی
تعیین دقیق و محاسبه شده مقدار آب
بهبود سیستم های آبرسانی برای زمین های زراعتی و حاصل خیز
ایجاد سیستم و تکنالوژی دیجیتالی برای اقتصاد آبی
جایگاه افغانستان در دورنمائی شکل گیری سیاست آب منطقه
عواملی که در فوق برشمرده شد، کشور های منطقه را وامیدارد تا با افغانستان همکاری نمایند. حاکمیت موجود طالبان در کشور، پروسه اعمار کانال قوش تيپه را روی دست گرفته و ظاهراً مصمم است آنرا به پایه اکمال برساند. پروژه قوش تيپه قرار است الی سال ٢٠٢٨ به بهره برداری سپرده شود.
تجمع عوامل و شرایط در حال تغییر اقلیمی، وقوع دوره کم آبی و آغاز بهره برداری از کانال قوش تيپه در افغانستان، باعث آن خواهد گردید، که حوزه آسیای مرکزی به کمبود شدید و دوامدار منابع آب مواجه گردد.
کارشناسان سازمان فوق ارزیابی نموده اند،که این کمبودی از ٥ الی ١٢ کیلومتر مکعب آب خواهد بود. کاهش مذکور می تواند باعث سر آغاز درگیری بزرگ در آسیای مرکزی گردد.
به احتمال زیاد اعمار کانال قوش تيپه اوضاع کنونی کمبودی آب را در منطقه پیچیده تر خواهد ساخت و نقش یک نوع بم ساعتی را که با مرور زمان انفجار خواهد کرد، بازی خواهد نمود.
معمولا می پرسند مصارف پروژه قوش تيپه را کی می پردازد؟
جواب : ایالات متحده امریکا تحت نام مبارزه با تروریزم دارائی های مربوط به افغانستان را در بانک ها منجمد ساخته، ظاهرا به علت آنکه این دارائی ها به دست تروریستان نیافتد، لیکن در عین حال امریکا دفعتا مبلغ ٦٨٤ میلیون دالر را برای اعمار کانال قوش تيپه تخصیص نموده و در اختیار طالبان قرار داده است. جالب تر آنکه، تمویل کننده پروژه قوش تیپه کدام موسسه .خصوصی نبوده، بلکه سازمان کاملا دولتی امریکا USAID می باشد
بر بنیاد ارزیابی های سازمان اقتصادی یوروآسیا پس از اعمار کانال قوش تيپه و آغاز بهره برداری از آن، ولایت های بخارا، خوارزم و همچنان ولایت خود مختار قره قالپاستان که در اراضی کشور ازبیکستان موقعيت دارند کاهش شدید آب را احساس خواهند نمود.
قابل یاد آوریست که آب دریای آمو قبلاً قسماً به دشت های قراقم و بحیره ارال سرازیر میشد، لیکن طی حداقل ٦٠ سال اخیر آب این دریا به دلیل اعمار بندها، کانال های متعدد و آب بندان ها در کشور های همجوار به بحیره ارال نمیریزد، و در همین کشورها بمصرف میرسد، یا به هدر میرود. اراضی کشور های ازبیکستان و ترکمنستان در حصص پائینی جریان دریای آمو واقع شده اند. این کشور ها همین اکنون با کمبود شدید آب روبرو می باشند..
شایان ذکر است،که کشور های آسیای مرکزی، (قبلا اتحاد شوروی) در رابطه به استفاده از منابع آب دریای آمو بدون وقعی گذاشتن به موازین کنوانسیون جهانی آب و پشت پا زدن به حق مشروع دولت افغانستان صرف منافع ستراتیژیک خود را دنبال نموده اند.
به نظر حاکمان کنونی افغانستان از آب دریای آمو (پس از ایجاد کانال قوش تیپه) برای آبرسانی در ولایت های بلخ، فاریاب، جوزجان و سایر مناطق در شمال و شرق افغانستان استفاده خواهد شد.
در عین حال، به باور عده ای از کارشناسان، اعمار کانال قوش تيپه می تواند نقش دانه چربی را برای کشت منازعه آینده در سطح منطقه بازی نماید.
معلومات دست داشته حاکیست،که یکی از اجزای آجندای پشت پرده سفر چندی قبل صدراعظم ازبیکستان به کابل «گفتگوی باز و با محتوا» با طالبان پیرامون عواقب ایجاد کانال قوش تيپه بوده است. تصادفی نیست که برای اولین بار صدراعظم یک کشور از افغانستان تحت حاکمیت طالبان بازدید بعمل آورد. رهبری ازبیکستان درک مینماید،که اعمار قوش تيپه میتواند عواقب غیر قابل پیش بینی اقتصادی و ایکولوژیکی را قبل از همه به این کشور در پی داشته باشد، بنابرین در پی دسترسی به یک تفاهم متقابلاً مفید با طالبان است.
طالبان خود را ملزم به رعایت توافقنامه های که در سطح منطقه در رابطه به استفاده از منابع آب دریای آمو به امضا رسیده، نمی داند. از جانبی، متخصصین برین موضوع نیز تأکید دارند،که کانال قوش تيپه بدون در نظر گیری معيار های تخنیکی اعمار میشود زمین حفر میگردد، لیکن سمنت کاری نمی شود. در نتیجه، مقدار زیادی آب آمو در داخل زمین فرو رفته و آب هر چه بیشترکاهش خواهد یافت.
در نتیجه، کاهش بعدی آب دریای آمو بالای همه کشور های همسرحد با آن اثرات ناگوار محیط زیستی و اجتماعی را در پی خواهد داشت و تضادها را میان افغانستان و کشور های آسیای مرکزی عميق تر خواهد ساخت.
ایالات متحده امریکا با تخصیص مبلغ ٦٨٤ میلیون دالر به هدف اعمار کانال قوش تيپه کشور های حوزه آسیای مرکزی را فرا میخواند تا در پروژه >عمران افغانستان» با کابل تحت حاکمیت طالبان همکاری نمایند و در ایجاد این پروژه سهیم شوند، در غیر آن به باور امریکائیها خطر آن میرود،که کشور های حوزه آسیای مرکزی در آینده با یک دیگر درگیر شوند و زمینه برای تقابلات اجتماعی- اتنیکی و سیاسی در داخل این کشورها نیز مساعد گردد.
