ژورنالیست ملی اندیش و قهرمان روشنگری
آیا گاهی به ذهن تان خطور نموده،که اولین اخبار آزاد و غیردولتی را کدام شخص و در کدام زمان طبع و نشر کرده است؟
جریدهٔ ملی “انیس” اولین اخبار آزاد و غیردولتی بود، که به همت غلام محی الدین “انیس” در ۱۵ ثور سال ۱۳۰۶ هجری شمسی در کابل به زیورچاپ آراسته و منتشر شد.
غلام محی الدین انیس مردِ اندیشه و قلم از پیشگامان مطبوعات و ژورنالیزم افغانستان، مؤسس و اولین مدیر مسئول روزنامهٔ ملی انیس بود. (سال های فعالیت از ۱۳۰۶ الی ۱۳۱۷ هجری شمسی)
خانوادۀ غلام محی الدین انیس از ولسوالی مُقُر ولایت باستانی غزنی بود. پدرکلانش هنگام زمامداری امیر عبدالرحمن خان مجبور به ترک وطن شده و به کشور مصر تبعید شد.
محی الدین انیس در هرات به تحریر و طبع کتاب “ندای طلبهٔ معارف” همت گماشت و گفته میشود، که این کتاب رومان گونه، نخسـین اثریسـت، که در کشـور به طبع رسیده اسـت.
جد محی الدین انیس طبیب چشم بود و بعداً پسرش غلام نقشـبند که پدر محی الدین انیس بود، راه پدر را دنبال نموده و داکتر چشم شد.
غلام محی الدین انیس در مصر بزرگ شد و در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی به تشـویق محمد اسـمعیل مشـهور به افندی، که در آن زمان از طرف دولت افغانسـتان برای خریدن ماشـین های چاپ به مصر رفته بود، به افغانسـتان آمد و مدت دو سـال در مدرسهٔ سـعیدیه هرات اقامت گزید.
انیس که به زبان عربی تسـلط کامل داشـت، هنگام اقامتش در هرات به آموزش زبان و ادبیات دری پرداخت.
در سال ۱۳۰۵ هجري شمسی محی الدين انیس از هرات به کابل آمد و در سال ۱۳۰۶ھ ش با خواهر برگت احمد خان در مرادخانی کابل ازدواج کرد، که ثمره این وصلت یک پسر و یک دختر بود. ملاحظهٔ اصلاحات و ریفورم هایی را که شاه امان الله جهت تسریع انکشاف زندگی اجتماعی و رشد و ترقی افغانستان براه انداخته بود از یکسو و مشاهدهٔ دلچسپی، همنوایی و حمایت همه جانبهٔ مردم از دولت و شاه از سوی دیگر، انیس را به شرکت در این پروسه ملی بیشتر علاقمند ساخت.
میگویند زمانی که محی الدین انیس در سرای عبدالرحیم معروف به سرای روغن کش ها در ده افغانان کابل دفتر اخبار خویش را افتتاح کرد، این خبر به شاه امان الله رسید، که یک افغان تحصیل یافته بعد از سال ها مهاجرت، به وطن عودت نموده و میخواهد اخباری را به نشر بسپارد. با شنیدن این خبر شاه امان الله شخصاً به دفتر انیس آمد و گفت: “تصمیم شما که خدمت در راه بیداری مردم و ترقی مملکت است موجب خوشی ما گردیده با چنین همت عالی که دارید من هم به شما کمک میکنم در این راه پیش بروید. ”
انیس از این لطف شاه امان الله سپاسگزاری نموده و وعده سپرد که از طریق نشر اخبار “انیس” جهت تنویر افکار مردم و آشنایی آنان با دنیای معاصر، تعمیم عدالت و حیات قانونمند در کشور و فراهم ساختن زمینهٔ ارتباط فکری آنان با مردم جهان از طریق نشر خبرها و مقالات علمی و سیاسی خدمت خواهد کرد.
در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی اولین نظامنامهٔ مطبوعات به نشر رسید و به اساس آن به هر افغان واجد شرایط، اجازهٔ نشر جریده داده شد،که افکار و نظرات خویش را بطور آزاد به اطلاع مردم برساند.
بعد از انتشار این نظامنامه، “انیس” اولین جریدهٔ غیرحکومتی بود،که به تاریخ ۱۵ ثور ۱۳۰۶ هجری شمسی (مطابق ۵ می ۱۹۱۷ میلادی) به صورت آزاد و مستقل به سرمایهٔ شخصی غلام محی الدین انیس چاپ و انتشار یافت.
با انتشـار اولین شـمارۀ جریده انیس و توضیح مرام و اهداف نشـراتی آن، از یک طرف کفایت و احاطۀ نگارندۀ آن در مسـلک ژورنالیزم آشـکار گردید و از جانب دیگر اولین قدم در راه ایجاد روزنامه نگاری به مفهوم واقعی آن در افغانسـتان گذاشـته شـد.انیس در سرمقالهٔ اولین شماره جریده نوشت: “انیس طفلک نوزادیست در عالم مطبوعات و میخواهد در اوقات فراغ ندیم، در ساعت های کار تعاون، در امور مشکله مشاور، در حالت غم و اندوه سمیر و الحاصل در حیات فکری و عملی عموم، خاصه فریق مأمورین، مونس و خدمتگار باشد.”
انیس به سلسلهٔ نشر مضامین اجتماعی و انتقادی در شماره ۲۷ سال دوم نشراتی خود به تاریخ ۲۱ حمل ۱۳۰۷ھ ش مضمونی را تحت عنوان “یک نفر پاسبان بیدار خواب” به نشر رسانید، که در آن دستگاه پولیس مورد انتقاد قرار گرفته و از یک تعداد سرقت های خطرناک تذکر داده شده بود.
نشر اين مضمون باعث شکایت مامور پلیس “توپچی باغ” شد،که به اثر آن به تاریخ ۲۴ حمل ۱۳۰۷ھ ش سـاعت ۱۱ قبل از ظهر انیس توقیف گردید. پلیس دفتر جریدهٔ انیس را مهر و لاک نموده و این مصادره تقریباً سی سـاعت دوام کرد. به همین دلیل نشـر شـمارۀ ۲۸جریده انیس به تأخیر افتاد. روزیکه انیس از نشـر باز ماند، موضوع غرض آگاهی مشـترکین و مشـتریان ذریعۀ اعلانی که در پردۀ سـینما کابل انداخته شـد، ابلاغ گردید. با اطلاع از مصادرۀ جریدهٔ انیس و توقیف غلام محی الدین انیس از طرف مامورین دولت، مظاهرۀ وسیعی سازمان داده شـد.
تظاهر کنندگان با شـعار های احتجاج آمیز به دفتر والی کابل رفته و رهایی محی الدین انیس و ختم مصارۀ جریدۀ انیس را تقاضا کردند. والی کابل ناگزیر با مامورین از در مسـالمت پیش آمده رهایی انیس را وعده داد. چون پافشـاری مامورین و مظاهره ادامه یافت، مقامات عالیه دولت از موضوع اطلاع یافتند، لذا محمد ولی خان دروازی وکیل مقام سـلطنت شاه امان الله به اسـتقبال مظاهره کننده گان رفت و از آنان معذرت خواسـت و به امر او انیس از زندان آزاد شد.
با رهائی انیس از زندان مضمون مظاهره تغییر یافت و تظاهر کننده گان در حالی که محی الدین انیس را روی شـانه های خویش برداشـته بودند، به دفتر جریده بازگشتند.
محی الدین انیس نسـبت به خود و جریدۀ انیس در شـماره ۲۸ انیس از مردم چنین ابراز شـکران می نماید:
“به عارفین قدر عرفان مطبوعات و دوسـتداران انیس از کافۀ جوانان و مامورین دولت و از کافۀ منورین سـکنۀ کابل مخصوصاً کلبۀ معارف که جوقه – جوقه به اداره تشـریف فرما شـده اظهار اسـتمداد و آمادگی کمک به یک جریدۀ ملی می نمودند، شـکر بل اظهار تعهد و خلوص و وفاداری می نمایم چه این تظاهرات شـان بهترین شـاهد بود، که این ملت با شـعور، قدر و قیمت جراید خود را میداند.”
با رویداد محاکمۀ انیس متوجه میشـویم که: همانطوریکه محی الدین انیس با تأسیس و نشـر جریدۀ انیس در تاریخ ثقافت و مطبوعات کشـور فصل جدیدی را باز نموده و بنیانگذار رونق مطبوعات آزاد و غیر حکومتی گردید، به همانصورت محاکمۀ او بحیث نخسـتین محاکمۀ مطبوعاتی در تاریخ ژورنالیزم افغانسـتان صفحۀ مهمی را باز نمود. صفحهٔ که در جامعۀ مترقی و نو بنیاد عصر امانی التفات به آزادی افکار و خواسـته های مردم را از یکطرف و بیداری شـعور سـیاسی در جامعه را از جانب دیگر منعکس میسـازد. این نکته از نتیجۀ محاکمه و تظاهرات مردم و عکس العمل مقام وکالت سـلطنت به خوبی مشـهود اسـت.
با سقوط سلطنت شاه امان الله آغاز دورهٔ سیاه حبیب الله کلکانی، غلام محی الدین انیس در کابل ماند، ولی چاپ جریدهٔ انیس متوقف گردید. محی الدين انیس مدت کوتاهی عهده دار مدیریت جریدهٔ “حبیب الاسلام” شد، ولی انیس کابل را رها و به جبههٔ پکتیا به رهبری محمد نادر خان رفت. بعد از محو “دورهٔ سقوی” دوباره به کابل آمد و كتاب “بحران و نجات” را نوشت. علی الرغم خواست حکام جدید و موجودیت محدویت های غیرعادلانه بدون توسل به ناسزاگویی، توانست بعضی برداشت های خود را از عوامل بحران و شورش های دورهٔ امانی به رشتهٔ تحریر بیآورد.
قابل یادآوری است، که متعاقب سقوط دورهٔ امانی، محی الدین انیس، بعد از تحمل رنج ها و اختناق، به جرم روشنگری، حق طلبی و آزادی خواهی چه در دورۀ حبیب الله کلکانی و چه بعداً در زمان صدارت محمد هاشم خان، به سـرنوشـت اسفناکی روبرو گردید.
انیس به دلیل مریضی شديد و ابتلا به مرض توبرکلوز (سِـل)، مسئولیت “انیس” را به غلام سرور جویا سپرد.
غلام محی الدین انیس در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی در محبس دهمزنگ کابل جهان فانی را وداع گفت و جسدش را در قبرستان عقب زندان در هدیرۀ معروف “پردیسی ها” دفن نمودند.
روح این انسان والا و مشعلدار روشنگری شاد و بهشت برین مکانش باد!
ناصر اوریا
