تأسیس اولین پوهنتون دنیا توسط یک زن مسلمان در قرن نهم میلادی
… و محرومیت زن مسلمان از حق تحصیل در قرن بیست و یکم میلادی
آیا میدانید که اولین پوهنتون جهان بشکل معاصر آن توسط یک زن مسلمان بنیاد نهاده شده است؟
القرویین، قدیمی ترین پوهنتون دنیا که از بدو تأسیس تا امروز فعال است و درجه تحصیلی تفویض میکند، در سال ۸۵۹ میلادی توسط یک زن مسلمان بنام فاطمه الفهری بینانگذاری شد.
خلاف تصور معمول قدیمی ترین پوهنتون دنیا در اروپا نه، بلکه در شهر فز (Fez) مراکش است، که توسط یک زن مسلمان، بیش از دو قرن قبل از مشهورترین پوهنتون های جهان تأسیس شده است. معمولاً وقتی صحبت از قدیمی ترین پوهنتون دنیا میشود، ناخودآگاه در ذهن بیشتر مردم پوهنتون های آکسفورد (Oxford)، انگلستان، و بولونیا (Bologna)، ایتالیا، خطور می کند، مگر طبق اسناد یونسکو (UNESCO) و ریکارد جهانی گینس(Guinness) القرویین قدیمی ترین مؤسسهٔ تعلیمی موجود و پابرجا در جهان است. این پوهنتون که در سال ۸۵۹ مسیحی توسط فاطمه الفهری که در تونس تولد و با خانواده اش به مراکش مهاجرت نموده بود، در شهر فز کشور مراکش تأسیس شد. القرویین نه تنها قدیمی ترین پوهنتون فعال در جهان است، بلکه اولین مؤسسه ای است،که توسط یک زن و آنهم یک زن مسلمان در آن زمان بنیاد نهاده شده است.
گرچه بعضاً ادعا میشود که اولین یونیورستی در هند ساخته شده است، ولی اسناد نشان میدهند که یگانه پوهنتونی که درجه تفویض میکرد و به شکل یونیورستی امروزی از روز تأسیس تا حال فعال است، همانا پوهنتون القرویین است. تعداد زیادی به این باورند، که کتابخانه آن نیز از اولین ها در جهان است.
فاطمه الفهری و خواهرش مریم بعد از فوت پدر و شوهر، سرمایه ای را که به ارث برده بودند در امور خیریه منجمله اعمار اولین مؤسسهٔ تحصیلی، کتابخانه و مسجد مربوط به آن مصرف کردند.
سرمایه گزاری نه تنها برای نسل ها و عصر ها بلکه خیر جاریه برای بشریت. در کتابخانه پوهنتون القرویین نادرترین و منحصر به فردترین نُسَخ جهان نگهداری میشود. این کتابخانهٔ باستانی که ارزشمندترین آثار فرهنگی بشری را در خود دارد، دارای لابراتواری است که آثار ارزشمند آنرا اپدیت و دیجیتلی ساخته تا نه تنها از گزند حوادث مصئون باشد بلکه به سهولت در دسترس همگان قرار گیرد.
این مؤسسه تحصیلی سیستم تدریس و اعطا و تفویض درجات مختلف علمی در رشته های متعدد تحصیلی مانند مطالعات علوم دینی، صرف، نحو، بدیع و بیان یا هنر مباحثه و آئین سخنرانی را معرفی کرد. اگر چه پوهنتون در ابتدا روی تعلیمات دینی متمرکز بود، ولی به زودی ساحه تعلیمی آن کسب وسعت نموده و به تدریس منطق، ریاضیات، نجوم، طبابت و رشته های متعدد دیگر توسعه یافت.
به دلیل طیف گسترده موضوعات تدریسی و کیفیت عالی نصاب تعلیمی که ارائه میگردید، دانشمندان و محصلین از سراسر جهان اسلام از این مؤسسه تعلیمی دیدن نموده و در آن ثبت نام میکردند. شهرت و محبوبیت آن چنان بالا گرفت که پوهنتون القرویین مجبور شد تا یک سیستم سختگیرانه برای انتخاب و جذب شاگردان را اتخاذ نماید. این سیستم انتخاب، محصلین را ملزم میکرد تا قرآن را حفظ داشته و دانش آفاقی خوبی از عربی و علوم عمومی داشته باشند. سلاطین عصر با اعطای کمک های مالی بلاعوض، تحف و هدایا بخصوص کتاب ها و نسخه های خطی از پوهنتون حمایت میکردند. این امر باعث شد که پوهنتون القرویین چندین کتابخانه در ساختمان های اصلی و فرعی خود داشته باشد که کتب و آثار تأثیرگذار بی شمار آنزمان را در خود جای داده است.
کتابخانه تاریخی پوهنتون القرویین تا امروز به روی عموم باز است و دیپلوم اصلی “الفهری” را که در بدو تأسیس پوهنتون در چوب حکاکی شده بود، نشان میدهند. این کتابخانه در حال حاضر میزبان بیشتر از ۴۰۰ نسخهٔ خطی نهایت ارزشمند تاریخی در زمینه های مختلف منجمله نسخ خطی قرآن عظیم الشأن است. برخی از این متون گرانبها شامل مهمترین اثر قرن چهاردهم میلادی “المقدمه” و نسخهٔ اصلی “العبر”، از آثار مؤرخ شهیر و جامعه شناس پیشگام جهان، ابن خلدون (۱۳۳۲-۱۴۰۶م، مؤرخ و جامعه شناسی که بنام بنیانگذار علم جامعه شناسی یاد میشود) است.
آثار معروف دیگر این کتابخانه“الموطأ” یا “موطأ امام مالک” است که از قدیمی ترین مجموعهٔ متون حقوقی میباشد که توسط امام مالک بن انس (۹۳ – ۱۷۹ھ ق، مدینه) جمع آوری گردیده است. این مجموعه هم احادیث، هم فقه و هم حقوق اسلامی را در خود دارد. همانطور که در مؤسسات تحصیلات عالی معاصر رایج است، پوهنتون القرویین غرض ترویج تبادل معلومات و توسعه علوم، بصورت منظم مناظره ها و سمپوزیم ها را دایر میکرد. این پوهنتون بر بنیاد مفکورهٔ تعلمیات عالی به مفهوم معاصر آن بنا یافته است.
مفکورهٔ فاطمه الفهری ایجاد یک فضای اجتماعی بود که در آن امکان تبادل افکار متعالی برای تعلیم و تَعَلُم فراهم گردد. بیمورد نخواهد بود اگر بگوئیم که مفکوره ها و بینش فاطمه الفهری در مسیر دادن بسیاری پوهنتون های اروپا تأثیرگذار بوده است. مفکورهٔ ساختار یک بنیاد تحصیلی و مسلکی که قبل از آن دیده و شنیده نشده بود در سراسر قارهٔ اروپا برای قرن های آینده منعکس شد. کشورهای اروپایی با مشاهدهٔ پتانسیل عظیمی که در این سیستم تعلیمی وجود داشت، به سرعت مؤسسات علمی خود را بر اساس این مفکوره بنیاد نهادند. از جملهٔ برجسته ترین آنها میتوان از پوهنتون بولونیا (Bologna) که در سال ۱۰۸۸ میلادی در ایتالیا، و پوهنتون کسفورد (Oxford) که در سال ۱۰۹۶ میلادی در بریتانیا تأسیس شد، نام برد. قابل یادآوری است که هر دو پوهنتون بیشتر از دو قرن بعد از پوهنتون القرویین پا به عرصهٔ وجود گذاشتند.پوهنتون القرویین در طول تاریخ موجودیت خویش مکان دانشمندانی بوده است که جایگاه علمی شان تا امروز در جهان محفوظ است، مانند محمد الادریسی (کارتوگرافر یا نقشه نگار، جغرافیه دان و مصرشناس قرن دوازدهم میلادی – سازندهٔ نقشهٔ جهان بنام (د تابیولا راجیرینا)، که نقشه های او به اکتشافات اروپا در دوره رنسانس کمک کرد.علی الرغم اینکه القرویین محل تجمع محصلین و دانشمندان معارف اسلامی بود، دانشمندان ادیان دیگر را نیز جذب میکرد. یکی از علمای مسیحی که از پوهنتون القرویین بازدید کرد، پاپ سیلوستر دوم (۹۴۶ – ۱۰۰۳م) بود که علاقه زیاد به ریاضیات و نجوم داشت.
معهذا، پوهنتون القرویین در سال ۱۹۶۳ میلادی به سیستم پوهنتونی معاصر مراکش اضافه شد. خلاف تصورات نادرست رایج، زنان و مردان هر دو می توانستند و میتوانند در القرویین تحصیل نمایند. در سال ۱۹۶۵ میلادی این مؤسسه تحصیلی به جای نام القرویین، رسماً بنام پوهنتون القرویین مسمی گردید.
تابیولا راجیریانا (anairegoR alubaT)که توسط الادریسی برای راجر دوم سیسیلی در سال 4511م کشیده شد، یکی از پیشرفته ترین نقشه های جهان قرون وسطی است.
ادغام مدرن، که از 07 ورق دو صفحه الادریسی ایجاد شده است، به صورت معکوس نشان داده شده است زیرا در نسخه اصلی جنوب را در بالای صفحه قرار داده بود.
طوریکه به همگان معلوم است اولین کلمه ای که از جانب خداوند نازل شده «اقرا» به معنی ”بخوان” یعنی امر به آموزش و کسب دانش است و طبق فرمودهٔ پیامبر گرامی: «کسب علم بر هر مسلمان فرض است” و “علم بیاموزید ولو در چین هم باشد”.
با توجه به میزان بی سوادی و کم ارزش بودن معارف در بسی کشور های اسلامی و مخصوصاً کشور ما، این عقب گرد و عدم پیروی از اصول دین برای هر صاحب خردی به آسانی قابل درک است.
از وضع موجود میتوان تخمین کرد که آن هایی که خود را مؤمن و معتقد میدانند تا چه حد به آموزه های دینی پشت پا زده و از اصول دین فاصله دارند. امید همه با هم در پی اصلاح فوری این نقیصه عظیم دست به کار شده و در رفع آن سعی بلیغ به خرچ دهیم.
